Trước đòi hỏi lớn của sự nghiệp giáo dục, đào tạo nhằm nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài cho đất nước và thực hiện Nghị quyết lần thứ 7 Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa IX “xây dựng cả nước trở thành một xã hội học tập, học tập suốt đời”, Hội nghị lần thứ 5 (khoá II) Ban Chấp hành Trung ương Hội Khuyến học Việt Nam (KHVN) đã quyết định mở cuộc vận động xây dựng Gia đình hiếu học (GĐHH) trong cả nước.

Như chúng ta đều biết, gia đình có vị trí, vai trò rất quan trọng đối với con người, đối với xã hội. Đây là một thiết chế xã hội, xuất hiện và tồn tại rất sớm trong lịch sử loài người. Khi xuất hiện, gia đình tạo cơ sở để hình thành xã hội, gắn liền với xã hội. Mối quan hệ, tác động qua lại giữa gia đình và xã hội, được Bác Hồ nói một cách dễ hiểu: “Gia đình là tế bào của xã hội, gia đình tốt thì xã hội mới tốt, xã hội tốt thì gia đình càng thêm tốt”.

Một gia đình được coi là gia đình tốt, khi thực hiện trọn vẹn các chức năng cơ bản sau đây:

Thứ nhất là chức năng sinh sản. Đây là điều kiện quyết định sự tồn tại và phát triển của loài người. Sinh sản tái sản xuất ra con người, duy trì nòi giống con người.

Thứ hai là chức năng giáo dục. Đây là yếu tố để hình thành và phát triển nhân cách con người, tức sản xuất ra con người về mặt tinh thần, văn hóa. Con người chỉ sinh ra con người, nhờ vào giáo dục con người mới trở thành nhân cách. Nói về thiện, ác ở con người, Bác Hồ viết: “Thiện, ác nguyên lai vô định tính; Đa do giáo dục đích nguyên nhân” (Thiện, ác đâu phải là tính sẵn; Phần nhiều do giáo dục mà nên)(1).

Gia đình là trường học đầu tiên của con người. Cha mẹ là những người thầy đầu tiên của con cái.

Thứ ba là chức năng tình cảm. Gia đình là một cộng đồng đặc biệt gồm các thành viên có các mối quan hệ hôn nhân, quan hệ huyết thống làm cơ sở nẩy nở tình yêu, tình cảm từ trong gia đình ra ngoài xã hội, từ tình yêu vợ - chồng, cha mẹ - con cháu đến tình yêu đồng bào, đồng loại, quê hương, Tổ quốc.

Thứ tư là chức năng kinh tế. Các thành viên trong gia đình, trước hết là những thành viên trưởng thành, có trách nhiệm đảm bảo đời sống vật chất cho mọi người trong gia đình, tạo cơ sở để thực hiện các chức năng khác. Ông bà ta thường nói: “Có thực mới vực được đạo”. Và chân lý hiển nhiên: “Dân giàu, nước mạnh”.

Dân tộc ta nói chung và các gia đình Việt Nam nói riêng vốn có truyền thống hiếu học, “tôn sư trọng đạo”, coi “hiền tài là nguyên khí quốc gia”. Các thế hệ nối tiếp nhau đều lấy sự học, nâng cao dân trí là việc hàng đầu để hoàn thiện nhân cách, phát triển tài năng, góp phần đưa đất nước tiến lên. Từ xưa tới nay, có biết bao những tấm gương hiếu học của những trẻ em nghèo, khuyết tật quyết tâm bền chí vượt khó học tập, tấm gương của những người làm cha làm mẹ “thân cò lặn lội” kiếm từng đồng tiền hạt gạo hết lòng hết sức chăm lo cho sự học của con cái, tấm gương của những người tâm huyết với sự nghiệp “trồng người” sẵn sàng cưu mang những học sinh, sinh viên nghèo khó đảm bảo việc học hành, đóng góp xây dựng quỹ khuyến học.

Trong công cuộc đổi mới, hội nhập, toàn cầu hóa và kinh tế tri thức hiện nay, mọi nhà, mọi người đều nhận thức rõ yêu cầu bức bách của việc nâng cao dân trí, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực để công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đưa nước ta trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại, tiến lên sánh vai cùng các nước tiên tiến. Truyền thống hiếu học, do đó, cần được phát huy mạnh mẽ hơn lúc nào hết. Nguy cơ tụt hậu về kinh tế và các nguy cơ khác, suy cho cùng, là bắt nguồn từ nguy cơ tụt hậu về giáo dục và đào tạo, về khoa học và công nghệ, là những lĩnh vực thuộc về quốc sách hàng đầu của chúng ta.

Vớị vị trí, vai trò cực kỳ quan trọng của mình, với chức năng giáo dục khai tâm khai trí ban đầu cho con người, gia đình là tổ chức rất thích hợp để xây dựng GĐHH, làm cơ sở để xây dựng XHHT. Nếu gia đình nói chung là tế bào của xã hội thì GĐHH là tế bào của XHHT.

Gia đình là nơi có khả năng tác động tốt nhất, sâu nhất, mạnh nhất và có hiệu quả thiết thực nhất trong việc khuyến khích, cổ vũ mọi người trong gia đình học tập. Nó động viên tình cảm, trách nhiệm về sự học, chăm lo cho sự học của mọi người đối với mỗi người, của mỗi người đối với mọi người trong gia đình. Nó thích hợp với mọi miền, mọi vùng và mọi loại gia đình (giàu hay nghèo, trình độ cao hay thấp, nông thôn hay thành thị…). Nó có thể lồng ghép, liên kết với các phong trào, các cuộc vận động khác, nhất là cuộc vận động toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa, xây dựng Gia đình văn hóa…

Để xây dựng XHHT, phải phát triển đồng thời, gắn kết, liên thông cả hai bộ phận giáo dục chính quy và giáo dục thường xuyên của hệ thống giáo dục quốc dân, trong đó giáo dục thường xuyên là bộ phận có chức năng quan trọng làm tiền đề xây dựng XHHT. Cả hai bộ phận này cùng tác động vào gia đình để xây dựng gia đình thành GĐHH với các tiêu chí sau đây:

- Bảo đảm cho con cháu trong gia đình đến tuổi đi học đều được đến trường, học tập đều đặn, không bỏ học, không lưu ban. Tiêu chí này gắn liền với hệ thống giáo dục chính quy.

- Người lớn tuổi trong gia đình (đang công tác, lao động sản xuất hoặc chưa có việc làm) đều xác định được yêu cầu học tập, nghiên cứu của mình nhằm nâng cao chất lượng công việc mình đang làm hoặc tạo việc làm và thực hiện có kết quả. Tiêu chí này gắn liền với hệ thống giáo dục thường xuyên, nhất là các Trung tâm học tập cộng đồng.

- Tham gia công tác khuyến học của Hội KHVN ở cơ sở, trong gia đình có ít nhất một người là hội viên Hội KHVN, gia đình đã được công nhận là Gia đình văn hóa. Tiêu chí này nhằm gắn kết gia đình với xã hội, đề cao trách nhiệm của gia đình đối với xã hội trong công tác khuyến học, khuyến tài, xây dựng XHHT.

- Đảng ta chủ trương xây dựng cả nước trở thành một XHHT. Nội dung cơ bản của khái niệm XHHT là “giáo dục thường xuyên, đào tạo liên tục, học tập suốt đời”, đúng như UNESCO (Tổ chức Văn hoá, Khoa học và Giáo dục Liên hiệp quốc) đã khẳng định trong Tuyên bố ngày 20-12-1999: “Giáo dục không còn là một quá trình mà con người chỉ tham gia trong thời gian đầu của cuộc đời”.

Hội KHVN chủ trương xây dựng GĐHH trong cả nước, tức là xây dựng các tế bào của XHHT. Nếu xây dựng XHHT là một chủ trương chiến lược của Đảng thì xây dựng GĐHH cũng là một chủ trương chiến lược của Hội KHVN. Ngay khi cả nước được công nhận là một XHHT thì sự nghiệp xây dựng GĐHH vẫn tiếp tục. Lúc đó, vấn đề chất lượng, vấn đề nâng cấp GĐHH vẫn sẽ được đặt ra, diễn ra bất tận, để không ngừng củng cố, nâng chất XHHT.

Đây là sự hưởng ứng tích cực và kịp thời của Hội KHVN đối với một chủ trương lớn của Đảng, nhằm góp phần xây dựng thành công cả nước trở thành một XHHT (2).

TRẦN QUÂN
( TP. Mỹ Tho - Tiền Giang)
-----------------------------------------------------------------------------------------------------
(1) Hai câu thơ trong bài Dạ bán (Nửa đêm) của tập Ngục trung nhật ký (Nhật ký trong tù) của Bác Hồ.
(2) Bài này có sử dụng thông tin trong một số tài liệu của Trung ương Hội KHVN.