HỌC VĂN – HỌC ĐỂ LÀM NGƯỜI

1-     Đặt vấn đề:

         Hội khuyến học huyện Vĩnh Thạnh đã làm được một điều mà tôi thấy chưa nơi nào làm được. Đó là tổ chức được cuộc gặp mặt thân mật vào ngày 27 tết liên tục suốt từ năm 2004 đến nay giữa các vị lãnh đạo đảng, chính quyền, hội khuyến học với sinh viên. Đây là một việc làm có ý nghĩa rất lớn. Trong buổi họp mặt này, các em học được nhiều kinh nghiệm bổ ích từ các thế hệ cha anh đi trước; đây cũng là dịp để các em trao đổi, chia sẻ với nhau về học tập, về lẽ sống. Và đặc biệt, mỗi em được nhận học bổng từ lòng hảo tâm của các “mạnh thường quân” thông qua sự vận động của hội khuyến học. Qua đây, đã khơi dậy lòng tự hào, lòng biết ơn của các em với thầy cô giáo, với các vị lãnh đạo của huyện, với hội khuyến học.... Nhờ đó mà các em vượt lên những khó khăn, học tập hăng say hơn, luôn nhớ và yêu quê hương hơn, có trách nhiệm với quê hương.

      Trong buổi họp mặt thân mật này, tôi xin phép tôi được tâm sự với các em sinh viên về việc học văn như thế nào để đạt kết quả tốt và sau khi ra trường có thể vận dụng giao tiếp với xã hội.

        Các em thân mến! Với tư cách là một giáo viên văn đứng trên bục giảng hơn 40 năm, tôi khẳng định rằng: Bộ môn văn học trong nhà trường phổ thông vẫn được coi là bộ môn trọng tâm. Thế nhưng việc dạy và học văn trong nhà trường phổ thông cũng như ở đại học hiện nay đang đứng trước những thử thách cam go, trái với những kỳ vọng của chúng ta. Ở đại học, môn “Tiếng Việt thực hành” được coi là môn học đại cương cho sinh viên tất cả các khoa. Song, sinh viên khoa Tự nhiên thì rất thờ ơ, chỉ học qua loa, cốt sao thi đạt điểm 5, miễn không phải thi lại. Còn sinh viên khoa Ngữ văn thì bảo: Những kiến thức này chỉ là những kiến thức phổ thông, cần gì phải học, cái cần phải học là những gì cao xa hơn. Nhưng thực tế những kiến thức phổ thông ấy, nhiều sinh viên khoa Ngữ văn cũng không nắm vững, còn kiến thức nâng cao, trừu tượng thì rất lơ mơ. Rất nhiều em lười đọc sách, mà chỉ sao chép lại giáo trình của thầy để đưa vào bài, đối phó với thi cử. Học văn là để hiểu con người và cuộc sống, nhưng có em cho rằng: không cần học văn, muốn hiểu cuộc sống cứ ra trường vật lộn với thực tế vài năm là hiểu hết.

      Việc học “không có nấc thang cuối cùng”. Và sách là “người thầy thứ hai” giúp chúng ta mở ra những “chân trời mới”. Nhưng “Văn chương có loại đáng thờ và không đáng thờ. Loại đáng thơ là loại chuyên chú ở con người, loại không đáng thờ loại chuyên chú ở văn chương” (Nguyễn Văn Siêu). Vì vậy, việc chọn lựa học cái gì ở cuộc sống để giúp việc học văn tốt hơn là điều rất cần thiết.

        Mấy năm gần đây Bộ GD-ĐT đã có nhiều cải cách về chương trình, sách giáo khoa, thi cử, phương pháp giảng dạy… thu được một số kết quả bước đầu, tuy vẫn còn nhiều bất cập. Hiện nay đa số học sinh, sinh viên không thích học văn, ít thi vào lớp văn ở các trường THPT chuyên, ít đăng ký thi Đại học- khối C (năm 2011 TP Hồ Chí Minh chỉ có 1,8% số thí sinh đăng ký thi khối C, Hà Nội có 4,3%). Ở đây có nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan về phía xã hội, thời đại, người dạy, người học. Đó là khó khăn về chương trình văn quá cũ, quá tải, phương pháp giảng dạy văn còn nặng nề, thiếu hấp dẫn. Và đặc biệt, việc tìm kiếm công ăn việc làm của sinh viên khối C sau khi tốt nghiệp  rất khó. Hôm nay, tôi chỉ bàn thêm với các em, nhất là với sinh viên khoa Ngữ văn và khoa Sư phạm ở các trường Khoa học và Xã hội nhân văn, một vài vấn đề xoay quanh chuyện học văn,  mong rằng các em sẽ học bộ môn này tốt hơn.

  2- Vun đắp tình yêu văn chương:

        Điều quan trọng của việc học Văn là lòng đam mê, yêu thích. Đó là điều cực kỳ quan trọng. Cố nhà thơ Xuân Diệu đã nói: “Mỗi áng văn là một cá lội, con bướm bay, con chim hót. Việc nghiên cứu thơ văn là phải đưa vào trái tim người đọc cái kỳ diệu của chim hót, bướm bay, cá lội, chứ không phải làm cho bướm ép dẹp, chim nhồi rơm và cá chết khô”.

       Nhưng một thực tế mà không ai chối cải là lâu nay các em ít mặn mà với môn văn, vì các em không cảm được cái hay của nó ở chỗ nào. Điều đó có lý do ở người dạy. Nhiều thầy cô quên mất đặc trưng của văn học, dạy văn mà cứ như dạy chính trị, giáo dục công dân. Suốt 45 phút không thấy có một lời bình văn,không khai thác được những “điểm sáng thẩm mỹ” của hình tượng văn học. Quanh đi quẩn lại chỉ thầy trò vấn đáp rời rạc, rồi nếu có màn hình vi tính thì cho các em xem vài cảnh đẹp thiên nhiên, con người, tác giả, tác phẩm…Học sinh ra khỏi lớp là quên tất cả.

         Sở dĩ đã mấy chục năm trôi qua mà lớp nhà giáo đã nghỉ hưu như chúng tôi vẫn còn nhớ như in những giờ dạy văn của một số thầy hồi còn  học cấp II, cấp III hay Đại học, chính là nhờ những phút giây được “thăng hoa” cùng lời bình văn của các thầy. Những giây phút đó trí tưởng tượng của chúng tôi được “bay lên” cùng những vần thơ giàu tính họa, tính nhạc, hoặc được sống với những nhân vật trong văn xuôi, kịch. Một lời bình hay, đúng lúc, đúng chỗ sẽ nâng cao giá trị thẩm mỹ của bài văn, bài thơ, khơi dậy ở trái tim non trẻ của các em tình yêu người, yêu đời để các em biết ghét cái ác, cái xấu mà hướng tới chân, thiện, mỹ.

     Đã có một thời các cụ đồ Nho gọi dạy văn là “bình văn” thông qua cách đọc diễn cảm. Trong phong trào Đông kinh nghĩa thục trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, các buổi diễn thuyết người ta thường xen vào việc bình văn để thu hút người nghe:

                                   Buổi diễn thuyết người đông như hội

                                   Kỳ bình văn khách tới như mây.

      Thời phong kiến, người ta quan niệm: Văn chương là điểm quy chiếu của triết học, lịch sử, đạo đức… là một thứ giáo lý “văn sử bất phân”, “văn triết bất phân”, “văn dĩ tải đạo”. Từ Tam tự kinh, Sơ học vấn tân, Ấu học ngũ ngôn thi, cho tới Tứ thư, Ngũ kinh… đều được quán triệt ý thức Nho giáo, lấy đạo thánh hiền làm chân lý tuyệt đối, được truyền thụ từ đời Tam hoàng, Ngũ đế cho đến bấy giờ, áp dụng khắp bốn biển không sai, muôn đời vẫn đúng… Vì thế, đã hình thành một phương pháp học thuộc lòng, nhớ suốt đời theo sách, theo lời thầy giảng nên đã hạn chế rất nhiều đến sự suy nghĩ độc lập của người học về tư tưởng và bị gò bó tính sáng tạo về học thuật.

       Tuy nhiên, nhiều người đã vượt qua rào cản của lối học văn “tầm chương trích cú”, thoát ra khỏi những khuôn mẫu cứng nhắc của văn chương cổ Trung Hoa và tạo nên những tác phẩm lớn mang bản sắc dân tộc. Đó là các nhà văn hóa, nhà thơ, nhà văn lớn, như: Trương Hán Siêu, Cao Bá Quát, Nguyễn Trãi, Lê Văn Hưu, Ngô Sĩ Liên, Lê Qúy Đôn, Phan Huy Chú, Hồ Xuân Hương, bà Huyện Thanh Quan… mà đỉnh cao là Nguyễn Du với kiệt tác Truyện Kiều.

       Từ CMT8 đến nay, việc dạy và học văn luôn đổi mới theo tinh thần cải cách giáo dục. Trong dạy và học văn, học trò được đưa lên vị trí số một. Người thầy chỉ làm “đạo diễn” đứng sau “sân khấu”, ở vị trí thứ hai. Thầy và trò cùng tìm hiểu, khám phá bài văn. Thầy không cảm thụ thay cho trò, mà chỉ gợi mở, dẫn dắt…. Một bài thơ, bài văn có nhiều tầng nghĩa chìm hoặc nổi khác nhau, tùy trình độ mỗi em mà có cách cảm thụ, phát hiện cái hay, cái đẹp hoặc những mặt còn hạn chế của tác phẩm  theo một cách riêng. (Ví dụ:….)

      3- Học văn là phải đọc văn :

       Sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật và sự ứng dụng rộng rãi các phương tiện nghe nhìn của công nghệ thông tin vào đời sống đã tạo ra những biến đổi đa dạng trong nhu cầu thị hiếu của con người. Văn hóa nghe, nhìn đang lấn át văn hóa đọc. Điều đáng buồn là “văn hóa đọc” đang bị xuống cấp một cách đáng báo động.Hứng thú đọc của các em đang chịu sự chi phối của tâm lý xã hội, hệ thống thẩm mỹ của thời đại. Phim chưởng, truyện tranh, truyện trinh thám, băng đĩa… đã hút các em xa dần các tác phẩm văn học. Mặt khác một số tác phẩm văn học chọn đưa vào SGK chưa đáp ứng được nhu cầu, thị hiếu thẩm mỹ của học sinh. Có những tác phẩm không còn đáp ứng được đòi hỏi của lịch sử, xã hội hiện nay nữa. Nhiều học sinh không có thói quen đọc sách in. Nếu có đọc thì chỉ đọc các trang blog, web trên mạng internet. Thậm chí một số thầy cô cũng chưa đọc hết những tác phẩm có trong chương trình mà chỉ đọc những đoạn trích, nhất là những tác phẩm văn học nước ngoài. Ví dụ: Học đoạn trích: “Uy- lit- xơ trở về” mà chưa được đọc sử thi “Ô- đi- xê” của Homer thì làm sao thấy được tâm trạng của Uy- lít- xơ. Học “Hồi trống cổ thành” (hồi 28) mà chưa đọc “Tam quốc diễn nghĩa” của La Quán Trung thì làm sao hiểu được một phần tính cách của nhân vật Quan Công, Trương Phi. Học “Hoàng hạc lâu” của Thôi Hiệu mà không đọc thơ Đường, thơ Tống thì làm sao cảm được hết cái hay của nó. Chỉ bốn câu Nguyễn Du tả tiếng đàn của Thuý Kiều buổi đầu đánh cho Kim Trọng nghe mà người dạy không đọc “Tì bà hành” của Bạch Cư Dị thì làm sao thấy được cái tài “vay mượn” rất khéo léo và sáng tạo của Nguyễn Du trong việc tả tiếng đàn trực tiếp hay gián tiếp…

      Nếu không đọc để hiểu sâu về tác phẩm thì không thể thấy hết được cái hay cái đẹp của tác phẩm đó. Đọc lần thứ nhất chỉ là “bì phu” (mới sờ tới phần “da” của tác phẩm), đọc lần thứ hai hiểu thêm một tầng nghĩa nữa, là cách đọc “cốt nhục” (hiểu được xương, thịt của tác phẩm), và đọc đến lần thứ ba, thứ tư là đã hút được chất “tuỷ” của tác phẩm. Song, nếu thầy và trò không được đọc toàn tác phẩm, hoặc có tác phẩm mà không biết cách đọc thì khó hiểu hết ý nghĩa của đoạn trích.

      4- Học văn và học nhiều điều trong cuộc sống:

       Nhà văn Mác-xim-Gorky (người Nga), có nói: “Văn học là nhân học”. Ở đây ta có thể hiểu “văn tức là người” và suy rộng ra học văn cũng là để hiểu con người, để làm người và hiểu cuộc sống. Đó còn là sự khám phá đối với bản thân mình nữa. Còn thầy “dạy văn” cũng là “dạy người”. Đôi khi văn chương đem đến cho ta sức mạnh về tinh thần hơn cả sức mạnh vật chất. Những bức thư trong “Quân trung từ mệnh tập” của Nguyễn Trãi, theo Phan Huy Chú “có sức mạnh hơn mười vạn tinh binh”.

        Nhà thơ Chế Lan Viên đã viết:

                                             Thơ đong từng ngao nhưng tát bể

                                             Làm cái cân nhỏ xíu lại cân đời.

Và “Đời cần thơ như cần hồn chiến trận/ Cần tiếng sáo thổi lòng thời đại/ Cần giao liên dắt dẫn qua đường”.Nhà thơ Nga Raxun Gamzatop trong tác phẩm “Thơ ca”, có đoạn viết:

Thơ là việc nghỉ ngơi vừa là việc đầy lao lực
Thơ vùa là chỗ dừng chân, vừa là cuộc hành trình
Thơ vừa là bài hát ru ngây ngất đầu giường thơ bé
Như ước mơ mùa xuân như khát vọng chiến công.

       Nhà văn lấy chất liệu từ cuộc sống và con người, và qua hư cấu, tưởng tượng làm nên tác phẩm văn học như con ong hút ngàn vạn bông hoa để làm nên mật ngọt cho đời. Tác phẩm đến với người đọc qua kênh “cảm thụ”, qua các thao tác phân tích, giải thích, chứng minh, bình luận theo một định hướng nào đấy sẽ tác động đến bản thân và cuộc sống. Tác giả xây dựng những hình tượng văn học, còn người đọc sẽ giải mã những “hình tượng” ấy theo một cách riêng, đôi khi trái ngược hoặc đồng sáng tạo với tác giả.

       Biết bao điều hay và dở của cuộc sống ùa vào tác phẩm qua sự chọn lọc của nhà thơ, nhà văn. Người đọc sẽ tìm thấy ở mỗi trang viết bao điều kỳ diệu của thế giới tự nhiên, xã hội, và cả tâm linh nữa. Nhưng “cuộc sống là một trường học lớn”. Vì vậy, các em cần phải học bao điều ngoài sách vở. Tục ngữ có câu “Đi một ngày đàng, học một sàng khôn” là thế. Phải “Học ăn, học nói, học gói, học mở”. Phải sàng lọc lấy những cái hay, cái đẹp, cái tốt mà học, chứ không phải thấy cái gì cũng “bắt chước”. Kiến thức của tiền nhân và của nhân dân ở đông tây, kim cổ là một kho vô tận làm sao ta có thể học hết được. Vì vậy rất cần phải sàng lọc.

       Các em hãy tự thổi bùng ngọn lửa văn chương trong trái tim của mình trước cuộc đời để hướng tới những điều tốt đẹp. Muốn thế, các em phải có lòng yêu tiếng Việt:

Ôi tiếng Việt suốt đời tôi mắc nợ

Quên nỗi mình, quên áo mặc cơm ăn

Trời xanh quá môi tôi hồi hộp quá

Tiếng Việt ơi, tiếng Việt ân tình.

                             (Lưu Quang Vũ - Tiếng Việt )

  5- Kết luận:

         Với thời gian có hạn nên tôi không thể trình bày hết những phương pháp học văn đối với sinh viên hiện nay, mà chỉ phát biểu những cảm nghĩ và gợi ra một số điều cần thiết để các em tiếp cận hơn nữa với môn văn. Đặc biệt là việc nuôi dưỡng tình yêu văn chương để văn chương mãi mãi là người bạn đồng hành với các em trong cuộc đời rộng lớn này…

        Cuối cùng tôi kính chúc quý đại biểu và các em sinh viên luôn mạnh khỏe, hạnh phúc và thành công…

        Xin trân trọng cảm ơn và kính chào!

    LÊ XUÂN

                           (Nguyên giáo viên Văn trường THPT chuyên Lý Tự trọng TP Cần Thơ)