Mặc dù khá bận rộn vì đang độ làm cỏ cho lúa nhưng trời lại đổ mưa tầm tã suốt nhiều ngày nay, nên chúng tôi không khó khăn để được gặp khá đông đủ các thành viên của các dòng họ Phạm và họ Lê ở xã Phong Cốc huyện Yên Hưng, tỉnh Quảng Ninh.

Cùng ngồi trong ngôi nhà thờ Tổ uy nghiêm của dòng họ được xây cất từ nhiều đời nay, các thành viên của Hội đồng gia tộc họ Phạm đang sôi nổi thảo luận. Nội dung của buổi thảo luận chủ yếu xoay quanh việc tiếp tục đẩy mạnh công tác khuyến học của dòng họ. Dẫn chúng tôi vào gian nhà thờ Tổ, ông Vũ Trọng Lưu, nguyên là Bí thư Đảng uỷ xã Phong Cốc, hiện giờ là Phó Chủ tịch Hội Khuyến học xã giới thiệu: “Họ Phạm là một trong những điển hình dòng họ làm khuyến học ở đây. Các bác trong Hội đồng gia tộc đều rất nhiệt tình, có trách nhiệm. Vì thế đã đẩy phong trào khuyến học của xã lên rất nhiều...”.

Theo các thành viên trong Hội đồng gia tộc họ Phạm kể, ông Tổ của họ vốn là từ Hà Nội di cư xuống Làng Cốc (gồm các xã Phong Cốc, Phong Hải) sinh sống từ 21 đời nay. Nghề truyền thống của dòng họ là làm nông nghiệp và đánh bắt cá. Con cháu của dòng họ hiện nay sống rải rác khắp mọi miền đất nước nhưng tập trung phần lớn là ở xã Phong Cốc này. Hiện cả dòng họ có khoảng 450 nhân đinh (con trai tuổi từ 18đến 70). “Năm 1996, khi Trung ương có chủ trương thành lập Hội khuyến học, lúc đó Quảng Ninh chưa thành lập được Hội thì dòng họ chúng tôi đã bắt tay vào làm khuyến học rồi. Cả gia tộc thống nhất lập Quỹ gọi là Quỹ khuyến học tài năng. Đối tượng được khen thưởng là con, cháu trong dòng họ có kết quả cao trong học tập như thi đỗ đại học, đạt danh hiệu học sinh giỏi các cấp, có trình độ học vấn cao, nghèo vượt khó... Quỹ được xây dựng chủ yếu bằng việc huy động con, cháu trong dòng họ đóng góp hàng năm”- Ông Phạm Văn Thiểm, Trưởng Ban khuyến học dòng họ Phạm cho biết. Phong trào khuyến học của dòng họ Phạm cũng từ đó mà phát triển. Hàng năm đúng vào ngày giỗ Tổ, ngày mồng 4 tháng Giêng, khi cả dòng họ tập trung đông đủ, Hội đồng gia tộc sẽ tuyên dương và phát thưởng. Từ khi lập Quỹ đến nay, dòng họ đã tổ chức tuyên dương khen thưởng được 4 thành viên đạt học vị thạc sỹ, 127 thành viên đỗ đại học, cao đẳng, tốt nghiệp đại học. Hiện nay Ban Khuyến học của dòng họ Phạm đã phát triển và được chia thành 3 chi hội với 260 hội viên. Chân Quỹ được duy trì ổn định ở mức trên 60 triệu đồng. Đáng nói là cách làm này đã thúc đẩy phong trào hiếu học của con cháu trong dòng họ. Ông Phạm Văn Đắc, Chủ tịch Hội đồng gia tộc dòng họ Phạm khẳng định: “Ngày trước, do nhiều hộ sống chủ yếu bằng nghề chài lưới lên con cháu bỏ học cũng nhiều nhưng từ khi lập Quỹ khuyến học đến nay, con cháu trong họ tộc đi học rất chuyên cần; không có ai mắc tệ nạn xã hội, vi phạm pháp luật; hơn 70% số hộ trong gia tộc sinh sống ở xã Phong Cốc này đạt danh hiệu gia đình hiếu học”.

Dòng họ Lê là dòng họ lớn với trên 3.000 xuất đinh, cư trú ở khắp mọi miền của đất nước. Riêng ở xã Phong Cốc có khoảng 450 xuất đinh.Theo lời kể của ông Lê Công Ngẫm, Phó Chủ tịch Hội đồng gia tộc họ Lê, dòng họ của ông có gốc gác ở làng Đồng Lầm, phủ Hoài Đức thành Thăng Long. Năm 1434, ông Tổ dòng họ di cư xuống khai hoang, mở đất ở khu Làng Cốc này. Dòng họ ông có truyền thống hiếu học suốt 21 đời nay. Từ đời thứ nhất đến đời thứ 15, dòng họ có 67 cụ có học vị Quốc tử giám sinh, Hiệu sinh và rất nhiều cụ làm quan cho triều Lê, triều Nguyễn. Hiện nay dòng họ có 1 thiếu tướng, 4 đại tá, 1 phó giáo sư, 2 phó tiến sỹ khoa học và khoảng 300 cử nhân. Phát huy truyền thống đó, năm 2000, Hội đồng gia tộc đã quyết định họp lại ra nghị quyết thành lập Ban khuyến học và Quỹ khuyến học. Quỹ Khuyến học được xây dựng từ hai nguồn, vận động những hộ có điều kiện kinh tế ủng hộ và trích 25% trong tổng số tiền hương đăng mà mỗi xuất đinh phải đóng hàng năm. Theo đó, quỹ Khuyến học của dòng họ được duy trì thường niên ở mức 50 triệu đồng. Cứ vào ngày mồng 3 tháng Chạp hoặc mồng 4 tháng Giêng hàng năm, Hội đồng gia tộc lại tổ chức tuyên dương con cháu thành đạt, học giỏi, nghèo vượt khó, tàn tật…Mỗi người được tuyên dương ngoài mức tiền được quy định theo Nghị quyết của Hội đồng gia tộc còn được tặng một bức tượng cử nhân. Ông Lê Viết Thường, Phó Ban Khuyến học dòng họ Lê nói: “Món quà không nhiều nhưng có ý nghĩa động viên, khích lệ lớn lắm. Lễ khen thưởng được tổ chức đúng vào ngày giỗ Tổ vừa là để nhắc nhở con, cháu nhớ đến truyền thống của gia tộc, vừa là dịp để báo công với tổ tiên, họ hàng tăng thêm động lực thi đua cố gắng, nỗ lực học tập làm giàu cho bản thân, gia đình và xã hội”.

Làng Cốc xưa vốn được mệnh danh là đất Tổ của các dòng họ hay còn được gọi là nơi Thập Cửu Tiên Công. Hiện trên địa bàn xã vẫn còn 10 nhà thờ Tổ của 10 dòng họ. Dòng họ Phạm, họ Lê là 2 trong 10 dòng họ đó có phong trào khuyến học, khuyến tài rất sôi nổi. Nhận thấy rõ tính gia tộc của các dòng họ ở địa phương, năm 1994, Đảng uỷ, chính quyền xã đã có Nghị quyết và kế hoạch đầu tư phát triển các trường học trong đó chú trọng công tác khuyến học, khuyến tài. Ông Vũ Trọng Lưu hồ hởi khoe: “Đây là cơ sở để phát triển dòng họ hiếu học ở địa phương. Bắt đầu từ dòng họ Phạm, rồi dần dần mô hình dòng họ hiếu học đã được nhân rộng trong toàn xã. Đến năm 2000, 10 dòng họ ở Phong Cốc đều là dòng họ hiếu học. Trong đó, 4 dòng họ đạt danh hiệu dòng họ cấp tỉnh; 3 dòng họ đạt danh hiệu cấp huyện, 3 dòng họ đạt danh hiệu cấp xã”. Phong trào xây dựng dòng họ hiếu học là một trong những sáng tạo trong công tác khuyến học, khuyến tài của Hội Khuyến học tỉnh. Mô hình này có ý nghĩa và phù hợp với tập quán, nếp nghĩ của người dân. Thêm nữa, mô hình còn góp phần thúc đẩy phong trào khuyến học, khuyến tài phát triển nên rất cần được quan tâm, duy trì và phát triển.

Nguyễn Sơn