Nghiên cứu nghiêm túc, tâm thành về xã hội học - lịch sử của Ngôi trường ấy, sẽ thấy hiện ra nhiều giá trị lấp lánh mà các bậc sĩ phu và cả một phong trào canh tân Đất nước thời ấy để lại. Bài này chỉ xin nêu những học hỏi về Triết lý Giáo dục mà ĐKNT để lại cho chúng ta hôm nay.

I Đông Kinh Nghĩa Thục - Một Nhà Trường Vĩ Đại (Thật ra nếu còn sống các cụ ĐKNT hẳn không bằng lòng dùng những từ ngữ thậm xưng như thế! Nhưng tôi không có chữ nào để nói được cảm nhận của tôi về những gì mà ĐKNT đã làm được cho Dân tộc).

Nói vĩ đại vì hai lẽ :
- Một là ĐKNT không chỉ là ngôi trường theo nghĩa cụ thể, mà là một trường hoạt động, đấu tranh để chấn hưng “đổi mới” Đất nước và Dân tộc, chuẩn bị điều kiện "dân trí và dân quyền" năng lực tự lập, tự cường về kinh tế, văn hóa để giành lại Độc lập, tự do cho Đất nước. Chính ĐKNT là một trong những khởi xướng trên đường phát triển Dân tộc trong thời hiện đại. ĐKNT là một "cú hích" quyết liệt để khẳng định sự từ bỏ trung cổ phong kiến chuyển sang hiện đại và hòa nhập văn minh nhân loại. ĐKNT khẳng định độc lập dân tộc gắn liền với dân trí, dân quyền, với nền kinh tế công nghiệp hóa, với hòa nhập thế giới. ĐKNT mở ra một định hướng mới cho sự chấn hưng, phát triển Đất nước, mà nhiều điều cốt lõi đến nay vẫn còn nguyên giá trị.

- Hai là, với tư cách là một ngôi trường, một cơ sở giáo dục ĐKNT là hình mẫu tinh khôi, đẹp đẽ về “một nhà trường do Dân, của Dân vì Dân”. Là một Ngôi Trường Tư, đa cấp đa ngành, một ngôi trường kiểu mới đầu tiên của Dân tộc trong thời hiện đại. Hơn hẳn và khắc hẳn những ngôi trường của chúng ta sau này kể cả những trường Đại học, ĐKNT đã xác định và để lại một di sản quí giá đặt nền móng cho một Triết lý Giáo dục Việt Nam.

- Có lẽ từ hai điều kể trên mà các học giả của nước ta đã khẳng định công lao và cống hiến to lớn của ĐKNT. Đặng Thai Mai thì nói: ĐKNT " đã khai trương một giai đoạn lịch sử tư tưởng chính trị mới ở nước ta" ( Văn thơ cách mạng Việt Nam đầu TK 20). Còn Trần Văn Giàu thì khẳng định ĐKNT “là những người thật sự tha thiết với việc cải cách xã hội, cải cách học thuật tha thiết với tự do tư tưởng, với độc lập của dân tộc" (Sự Phát Triển Của Tư Tưởng Việt Nam từ thế kỷ X đến Cách mạng Tháng Tám).

II. Đông Kinh Ngh ĩa Thục xây nền Triết lý giáo dục Việt Nam.

Lần đầu tiên trong lịch sử Việt Nam thời hiện đại, giáo dục Việt Nam đã có hẳn một triết lý với những phạm trù khá hệ thống và hoàn chỉnh.

a- ĐKNT đề xướng “chủ nghĩa mở trí khôn cho Dân”
Trong văn minh Tân học sách các nhà ĐKNT khẳng định như vậy. Mở trí khôn cho dân, tư tưởng ấy khá xa cách suy tính dạy dân biết tuân phục, nghe theo. Làm cho dân có trí khôn để dân có hiểu biết, tự mình lựa chọn, quyết định. Trí khôn mà ĐKNT quan niệm vừa là những hiểu biết về khoa học, kỹ thuật, cổ vũ sự học hỏi, hiểu biết mới về con người, về Đất nước, về thế giới, cổ vũ đầu óc thực nghiệp, về thể chế chính trị, xã hội v:v. . .Hơn nữa ĐKNT còn nhấn mạnh về một nhân cách quốc dân mới. Lần đầu tiên trong lịch sử văn hóa của Việt Nam đã hình thành một quan niệm mới về người dân như một chủ thể của quốc gia, một chủ thể của xã hội, chủ thể của chính quyền nhà nước.

Chủ nghĩa mở trí khôn cho dân đánh dấu một sự phân biệt về văn hóa, tiến bộ, nhân bản của giáo dục mà cho đến nay vẫn còn rất cần để suy ngẫm. Trong thời hiện đại chúng ta từng chứng kiến những nền giáo dục nhằm đào tạo những "con người công cụ”, chỉ cần biết tuân phục, chỉ cần có được một niềm tin giáo điều. Khác với giáo dục đào tạo "con người công cụ ", tư tưởng mở trí khôn cho dân đã đề cấp đến một triết lý giáo dục rất dân tộc, nhân bản và tiến bộ. Đó là giáo dục nên những con người quốc dân mạnh mẽ (dân cường) biết tự chủ, tự lập, tự cường. Đó chính là viên đá tảng đặt nền móng cho triết lý giáo dục Việt Nam. Cho nên cá nhân tôi mạo muội cho rằng luật giáo dục của nước ta chỉ nói nền tảng của giáo dục là chủ nghĩa Mác Lê nin và tư tưởng Hồ Chí Minh là không đầy đủ và chính xác.

b- Giáo dục là giải pháp hàng đầu để “hóa quốc cường dân”
Để văn minh hóa xã hội, để hiện đại hóa và tạo ra năng lực hội nhập thế giới của quốc dân nước ta. Nền giáo dục của nước ta hôm nay phải suy ngẫm nhiều về cái lý tưởng giáo dục để “hóa quốc cường dân” hóa quốc là để làm đổi mới làm tiến hóa dân tộc và đất nước mà hôm nay chúng ta gọi là văn minh hóa, dân chủ hóa, hiện đại hóa, công nghiệp hóa Đất nước. Giáo dục để làm cho dân mạnh (cường dân). Bởi vì các cụ ĐKNT quan niệm “nước mạnh hay yếu là do dân. Dân mạnh thì nước yếu có thể chuyển thành mạnh và mạnh lâu dài” . Làm cho dân mạnh về phẩm chất trí tuệ đạo đức (dân trí). Làm cho dân mạnh về dân chủ , dân quyền (dân khí), mạnh về ý thức và năng lực thực nghiệp về kinh tế, khoa học kỹ thuật, công nghệ, văn hóa và quân sự, đối ngoại v. v. . . Một nhân dân như thế lẽ nào không phải là chủ thể của quốc gia, dân tộc và xã hội.

Làm theo triết lý ấy ngày nay chúng ta chủ trương “giáo dục và khoa học kỹ thuật và công nghệ là quốc sách hàng đầu”.

c- ĐKNT chủ trương “Làm cho cả nước văn minh thì phải có giáo dục phổ cập”. Giáo dục phổ cập là cả nước không một người nào không được đi học”.
Có phải theo triết lý ấy nên giờ đây chúng ta phải tiến hành xây dựng xã hội học tập, từng bước phổ cập giáo dục tiểu học, rồi phổ cập trung học cơ sở, rồi trung học phổ thông, tiến tới phát triển giáo dục Đại học đại chúng. Chính Hồ Chí Minh khi nói ham muốn tột bực làm cho ai cũng được học hành là đang làm theo triết lý giáo dục ấy của ĐKNT.

d- ĐKNT khẳng định mục tiêu giáo dục
“ Theo lý chung thì học là để có ích cho bản thân mình và cho quốc gia, xã hội. Có 3 điều: một là học vệ sinh tức là học phương pháp làm cho thân thể cường tráng, không bệnh tật. Hai là học trị sinh , tức là học phương pháp làm cho có thức ăn, đồ mặc và quản lý sản nghiệp. Ba là học làm người, làm quốc dân, tức là học cách tự kiểm chế và cách đối xử với quốc gia, xã hội”.

Tôi coi đó là thiên tài Việt. Bởi một trăm năm sau Jacques Delors mới tổng kết thành 4 cột trụ của giáo dục hiện đại. Ngôn từ khác nhau nhưng ý tưởng thật tương đồng. Trong giáo dục quốc dân nói chung ĐKNT rất có ý thức khi nêu mối tương quan Dân trí và Thân trí: "Dục khai dân trí tiên khai thân trí" Nghĩa là muốn mở mang dân trí trước hết phải nâng cao trí thức của nhóm trí thức và quan chức. Giáo dục nói chung của chúng ta hôm nay thực sự chưa làm tốt vấn đề này. Bởi vì trí thức nước ta hiện đang lạc hậu về nhiều vấn đề, nhóm quan chức còn lạc hậu nhiều hơn nữa. Rất nhiều việc phải đặt ra cả về thể chế, cả chế độ chính sách, cả phương thức ứng xử nếu chúng ta muốn nối tiếp lý tưởng của cha, anh từ 100 năm trước.

e- ĐKNT mở đầu cho xu hướng cải cách phương thức và phương pháp Dạy - Học.
ĐKNT đã phá lối học vì khoa cử, vì hư danh, học để làm quan. ĐKNT khẳng định “Khoa cử nọc độc, khoa cử thối nát". Đáng tiếc vì nhiều nguyên nhân chính trị, văn hóa và xã hội, trong chế độ ta đã từng duy trì lối dạy và học chạy theo bằng cấp, thành tích giả và dối trá. Nghiên cứu, học hỏi những tư tưởng tiến bộ của ĐKNT về phương thức và phương pháp giáo dục là rất có ích để chúng ta bức phá ra khỏi tình trạng lạc hậu phản nhân văn và tiến bộ trong phương thức và phương pháp dạy và học ngày nay.

ĐKNT cổ vũ tinh thần giáo dục thực nghiệp, tinh thần thực học làm cho “cái mà học sinh học và thi không trái với công việc thực tế họ phải làm”. Đề cao phương pháp Dạy và học văn minh, tiến bộ, dân chủ: “cho phép học trò bàn bạc tha hồ, đối đáp tự do không phải nề hà, không cần thể cách gì hết”.

Các nhà trường của chúng ta đang cải cách phương thức và phương pháp giáo dục lẽ nào không học hỏi những tư tưởng tiến bộ và khoa học mà ĐKNT đã gợi ý cho chính chúng ta, lớp hậu duệ của thế kỷ 21 .


Nói về phương thức giáo dục, chúng ta cần tìm hiểu cặn kẽ và học hỏi ở ĐKTN cái tinh thần cái chất Nghĩa Thục.

ĐKTN nêu cao tinh thần giáo dục là của Dân, do Dân và vì Dân, cống hiến tài sản, quyên góp tiền của, dạy học không lý đến thù lao tất cả để xây dựng một nền giáo dục cho Đất nước. Là một nhà trường tư thục nhưng không vụ lợi riêng, lại coi cái công ích làm trọng. Đây là một nhà trường đa cấp ( có ấu học , trung học và đại học, có lớp cho người trẻ có lớp cho người lớn tuổi..)

ĐKTN nêu cao tinh thần tự chủ, tự lực của nhà trường của nhà giáo. Soạn lấy chương trình, soạn lấy sách giáo khoa. Mời gọi tất cả những ai có tài, có tình, có tâm huyết tự nguyện tham gia xây dựng giáo dục. Như trên đã nói, một thể chế chính trị văn minh, tiến bộ, dân tộc và nhân bản phải sửa đổi nhiều để làm cho các nhà trường của chúng ta nhất là các trường Đại học trở thành lực lượng tiên phong để cải cách xã hội, phát triển trí tuệ và tài năng của dân tộc, phát triển mọi ý tưởng tiến bộ và nhân văn, khoa học về nền giáo dục của nước nhà.

ĐKTN để lại bài học quý giá về sự tôn trọng, chăm lo , giúp đỡ người học. Các cụ đã tổ chức cho người học từ tỉnh xa có cơ sở ăn ở để học hành. Sau này khi nhà trường cấm bị hoạt động, các cụ đã tìm mọi cách đưa những thanh niên ưu tú đi du học, tạo cơ sở nhân lực cho cách mạng cho công cuộc giành độc lập và chấn hưng dân tộc.

III. Triết lý về nhân cách nhà giáo dục

Các cụ ĐKTN không lập ngôn về vấn đề này. Nhưng qua hành trang (việc làm ) qua thơ văn để lại, chúng ta tìm thấy những bài học cho muôn đời về nhân cách người thầy.

- Là lớp trí thức đầu tiên trong thời hiện đại của nước ta các nhà ĐKTN đã sáng tạo ra nhiều giá trị văn hóa cho Dân tộc, để lại những di sản hữu ích cho những thế hệ nối tiếp. Nhiều dự báo của các nhà ĐKTN càng chứng nghiệm càng thấy đúng đắn và cập nhật. Các cụ xứng đáng như lời Nguyễn Trái: “Trí giả quan chư sự ư vị hình” (Người trí thức xem xét sự việc khi nó chưa hình thành ).

Là trí thức cũng có nghĩa là những chiến sĩ đấu tranh cho lẽ Chân Thiện Mỹ của cuộc đời, của dân tộc.

Như Đặng Thai Mai nói: “Đã khai trương một giai đoạn tịch sử tư tưởng chính trị mới ở nước ta”. Cái giai đoạn mới ấy hôm nay chúng ta phải
tiếp tục thực hiện.

Như Trần Văn Giàu nhận định: “ĐKTN tha thiết với cải cách xã hội, cải cách học thuật, tha thiết với tự do tư tưởng, với độc lập dân tộc” Những sứ mệnh lịch sử ấy là sự nghiệp là vai trò là thiên chức của tri thức cũng là đích nhắm tới của một nền giáo dục mới của Dân tộc trong thời đại mới.

Nguyễn Khắc Mai