Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn động viên người tốt, việc tốt. Ở đâu có người tốt, ở đâu có việc tốt được thực hiện, Chủ tịch Hồ Chí Minh đều quan tâm theo dõi, ghi chép, động viên khích lệ. Người luôn luôn nhấn mạnh rằng, phải chăm lo công tác giáo dục thì mới làm cho con người có đức, tức là người tốt, người thiện.

Ngủ thì ai cũng như lương thiện,
Tỉnh dậy phân ra kẻ dữ, hiền;
Hiền, dữ đâu phải là tính sẵn,
Phần nhiều do giáo dục mà nên.
(Nửa đêm - Hồ Chí Minh)

Bàn về đạo đức công dân, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn phân định rõ ràng THIỆN - ÁC, CHÍNH - TÀ, PHẢI - TRÁI, để từ đó xác định những đối tượng của sự YÊU - GHÉT.
“Trên quả đất, có hàng muôn triệu người. Song, số người ấy có thể chia làm hai hạng : người Thiện và người Ác.

Trong xã hội, tuy có trăm công, nghìn việc. Song, những công việc ấy có thể chia làm hai thứ : Việc Chính và việc Tà.
Làm việc Chính, là người Thiện.
Làm việc Tà, là người Ác.
Siêng năng (cần), tằn tiện (kiệm), trong sạch (liêm), Chính là Thiện.
Lười biếng, xa xỉ, tham lam, là tà, là ác”

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đưa chúng ta đến chân lý về đạo đức con người một cách rất dễ hiểu, rất dễ nhớ, nhớ rất lâu và nhớ thấm thía. Làm điều tốt, chăm chỉ làm việc, làm việc vì lợi ích của con người ... là Thiện. Hãy làm việc thiện, làm càng nhiều việc thiện sẽ càng xa cái ác, sẽ ngày càng hoàn thiện nhân cách của mình. Để sống lương thiện, luôn hướng thiện phải phân biệt PHẢI - TRÁI và phải biết YÊU - GHÉT cho đúng. Đối với từng lứa tuổi, từng nhóm xã hội, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn nhắc nhở một cách rõ ràng thế nào là phải, thế nào là trái, phải biết yêu thương ai và ghét bỏ những gì không hợp lẽ phải.

Trung thu năm 1951, trong thư cho các cháu nhi đồng, một lứa tuổi mà Chủ tịch Hồ Chí Minh quan tâm hàng ngày, Người viết :
“ Trung thu trong sáng như gương
Bác Hồ ngắm cảnh, nhớ thương nhi đồng.
Sẵn đây Bác viết mấy dòng,
Gửi cho các cháu, tỏ lòng nhớ nhung.

Và căn dặn :
..... Các cháu phải ghét, ghét cay ghét đắng bọn thực dân Pháp, bọn can thiệp Mỹ, bọn Việt gian bù nhìn. Vì chúng nó mà ta khổ.
Các cháu phải yêu, yêu Tổ quốc, yêu đồng bào, yêu lao động”
Năm 1961, nhân dịp kỷ niệm 20 năm ngày thành lập Đội Thiếu niên tiền phong, Chủ tịch căn dặn các cháu luôn phải thực hiện 5 điều, mà sau đó, trong tất cả các trường học đều coi đó là nội dung cơ bản về giáo dục đạo đức :

“Yêu Tổ quốc, yêu đồng bào.
Học tập tốt, lao động tốt.
Đoàn kết tốt, kỷ luật tốt.
Giữ gìn vệ sinh
Thật thà dũng cảm”

Những điều dạy trên đây thật dễ hiểu, dễ nhớ nhưng bao quát được những việc mà mỗi em nhỏ cần làm và nên làm. Có thể coi đó là 5 giá trị đạo đức rất quan trọng, rất sát với lứa tuổi trẻ em. Đã gần 50 năm đi qua mà 5 điều trên vẫn mang ý nghĩa thời sự bức thiết và có nơi, có lúc còn quá bức thiết. Hiện nay, trên báo chí, trong gia định, tại trường học, ngoài xã hội, đâu đâu cũng bắt gặp những người đang lo lắng, trăn trở vì con em họ đã học không chăm, lao động không tốt, luôn quậy phá, thiếu thật thà... Rõ ràng là, những điều nói trên đến nay lại cần phải đặt lên những nấc cao nhất của thang giá trị thời hiện đại.

Với lứa tuổi thanh niên, Người luôn nhắc nhở phải học tập và lao động như 2 dấu hiệu quan trọng của đạo đức.
Một lần, Chủ tịch đến thăm và nói chuyện với các em học sinh trường Trung học. Người nói :

“Ngày nay, ta đã được độc lập, tự do, thanh niên mới thật là người chủ tương lai của nước nhà. Muốn xứng đáng vai trò người chủ, thì phải học tập.
.... Bây giờ phải học để :
- Yêu Tổ quốc : cái gì trái với quyền lợi của Tổ quốc, chúng ta kiên quyết chống lại.
- Yêu nhân dân : việc gì hay người nào phạm đến lợi ích chung của nhân dân, chúng ta kiên quyết chống lại.
- Yêu lao động : ai khinh rẻ lao động, chúng ta kiên quyết chống lại.
- Yêu khoa học : cái gì trái với khoa học, chúng ta kiên quyết chống lại.
- Yêu đạo đức : “Chúng ta phải thực hiện đức tính trong sạch, chất phác, hăng hái, cần kiệm, xoá bỏ hết những vết tích nô lệ trong tư tưởng và hành động”

Người nhắc thanh niên phải biết yêu nước, yêu dân, yêu lao động, yêu khoa học, yêu đạo đức. Rõ ràng là, Người yêu cầu thanh niên phải học, phải biết làm việc vì ai và từ đó, biết rằng cái gì là trái với điều mình yêu là cái xấu, cái cần tránh.

Một lần, Chủ tịch Hồ Chí Minh đến dự lễ khai mạc trường Đại học nhân dân Việt Nam. Sau khi nhắc sinh viên phải hiểu rõ “Học thế nào ? Học cái gì ? Học để làm gì ?”, Người nói :
“Những điều nên làm : Phải vạch rõ ranh giới, chia rõ phải trái.
Vạch rõ ranh giới là phải nhận rõ ai là bạn, ai là thù ? Đối với Người, ai làm gì lợi ích cho nhân dân, cho Tổ quốc ta đều là bạn. Bất kỳ ai làm điều gì có hại cho nhân dân và Tổ quốc ta tức là kẻ thù. Đối với mình, những tư tưởng và hành động có lợi ích cho Tổ quốc, cho đồng bào là bạn. Những tư tưởng và hành động có hại cho Tổ quốc và đồng bào là kẻ thù. Thế là, chẳng những ở ngoài, mà chính ở trong mình ta cũng có bạn và thù. Vì vậy, chúng ta cần phải ra sức tăng cường bạn ở trong và ở ngoài, kiên quyết chống lại kẻ thù ở ngoài và ở trong mình ta.

Điều gì phải, thì cố làm cho kỳ được, dù là việc nhỏ. Điều gì trái, thì hết sức tránh, dù là một điều trái nhỏ.
- Trước hết phải yêu Tổ quốc, yêu nhân dân. Phải có tinh thần dân tộc vững chắc và tinh thần quốc tế đúng đắn. Phải yêu và trọng lao động. Phải giữ gìn kỷ luật. Phải bảo vệ của công. Phải quan tâm đến đời sống của nhân dân. Phải chú ý đến tình hình thế giới…

- Phải quan tâm đến việc khôi phục và xây dựng lại nước nhà. Nhiệm vụ của thanh niên không phải là hỏi nước nhà đã cho mình những gì. Mà phải tự hỏi mình đã làm gì cho nước nhà ?...

- Thanh niên cần phải có tinh thần và gan dạ sáng tạo cần phải có chí khí và tinh thần tiến lên, vượt mọi khó khăn, gian khổ để tiến mãi không ngừng”
Tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức luôn nhất quán trong nội dung và luôn xoay quanh vấn đề THIỆN - ÁC. Năm 1956, Người một lần nữa đến trường Đại học Nhân dân Việt Nam và một lần nữa nói về đạo đức, bắt đầu bằng câu đầu tiên trong Tam tự Kinh “Nhân chi sơ, tính bản thiện”. Người giải thích :

“Nhân nghĩa là nhân dân. Trong bầu trời không gì quý bằng nhân dân. Trong thế giới không gì mạnh bằng lực lượng đoàn kết của nhân dân. Thiện nghĩa là tốt đẹp, vẻ vang. Trong xã hội, không có gì tốt đẹp, vẻ vang bằng phục vụ lợi ích của nhân dân.
Trong xã hội có THIỆN và cũng có ÁC.

Theo nghĩa rộng thì cả thế giới và trong một nước có THIỆN và có ÁC. Theo nghĩa hẹp thì trong bản thân và tư tưởng của mỗi một người cũng có THIỆN và có ÁC.
Nhà nước xã hội chủ nghĩa và dân chủ nhân dân chỉ lo làm lợi cho nhân dân, trước hết là nhân dân lao động, ngày càng tiến bộ về vật chất và tinh thần, làm cho trong xã hội không có người bóc lột người. Thế là THIỆN.

Tư bản, đế quốc và phong kiến chỉ lo bóc lột nhân dân, thậm chí gây chiến tranh giết hại nhân dân, để làm lợi cho một nhóm ít người. Thế là ÁC…
Nói về mỗi một người chúng ta, nếu hết lòng hết sức phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân, thế là THIỆN. Nếu chỉ lo lợi ích của riêng mình, không lo đến lợi ích chung của nước nhà, của dân tộc, thế là ÁC. Thực hành chí công vô tư, cần kiệm liêm chính, thế là THIỆN. Nếu phạm phải quan liêu, mệnh lệnh, tham ô, lười biếng, thế là ÁC”.

Hồ Chí Minh đã trải qua một cuộc đời thanh niên đầy gian khó. Có lẽ, một trong những kinh nghiệm mà Người rút ra được là sự bền lòng, bền chí. Do vậy, Người đã có lời khuyên thanh niên như sau :

“Không có việc gì khó,
Chỉ sợ lòng không bền,
Đào núi và lấp biển,
Quyết chí ắt làm nên.”
Chuyện Ngu Công ngày xưa rời núi đã trở thành một tứ thơ mà Người thể hiện trong lời khuyên này.

GS-TS Phạm Tất Dong